De huidige neoliberale wereldorde begint steeds meer tekenen van verval te vertonen: een uit de hand lopende klimaat- en biodiversiteitscrisis, steeds extremere ongelijkheid tussen rijk en niet-rijk, steeds sterkere tegenstellingen in de samenleving, mede gevoed door de opkomst van extreem-rechts en bijbehorende complottheorieën. In dit artikel betoog ik dat wij als wereldwijde mensheid nu op een T-splitsing staan. Slaan we linksaf? Of rechtsaf?
We kunnen rechts afslaan en doorgaan met business as usual, dus doormodderen op de oude weg en ons in slaap laten sussen door de rechtse politiek die zegt dat de problemen op magische wijze ‘vanzelf’ opgelost zullen worden: ‘Als we de vrije markt gewoon z’n werk laten doen, dan komt het allemaal wel goed…’ Of we slaan links af en kiezen massaal voor een links alternatief voor het huidige neoliberale kapitalisme. Dit is de keuze voor een eerlijke, groene en gezonde samenleving, met een eerlijke verdeling van de welvaart, met gelijke kansen voor iedereen, een samenleving waar je kunt zijn wie je wil zijn, zonder racisme of enige andere vorm van discriminatie, en waar de economie niet ten koste gaat van de natuur waar we allemaal afhankelijk van zijn.
In dit artikel wil ik laten zien dat als we de stap naar rechts zetten, de menselijke beschaving binnen tientallen jaren weg zal zinken in catastrofale klimaatverandering, in fascisme, in racisme en andere vormen van discriminatie en in politieke chaos. De stap naar links is levensnoodzakelijk, maar daarvoor is een drastische hervorming van de kapitalistische economie een vereiste.
Om een radicaal sociale en groene samenleving dichterbij te brengen moet de huidige macht van de kapitalistische klasse over de rest van de samenleving gebroken worden. Van de 100 grootste economieën wereldwijd zijn er 69 multinationals; dat tekent de enorme macht van het grootkapitaal in onze wereld. Nu bezit 1% van de wereldbevolking meer dan 50% van alle rijkdom, terwijl 50% van de wereldbevolking in armoede leeft, 10% daarvan zelfs in extreme armoede. Dat moet anders! De economie moet dienstbaar worden aan de gehele mensheid en de natuur, niet alleen aan een kleine elite die de vruchten ervan plukt terwijl de rest van de mensheid steeds verder in armoede, schulden en verslaving wegzakt en opgezadeld wordt met catastrofale klimaatverandering. Hier ligt de huidige taak van de linkse politiek!
De neoliberale wortels van de huidige crisis
Om de huidige crisis van het kapitalisme te begrijpen moeten we terug naar de wortels ervan: de neoliberale globalisering die grofweg vanaf 1990 de wereld in z’n greep kreeg. In 1989 viel de Berlijnse Muur, in 1991 stortte het Sovjet communisme als geheel in. Het kapitalisme had gewonnen, linkse ideologieën als socialisme en communisme hadden verloren. Zo althans was het heersende sentiment in de publieke opinie. De Amerikaanse filosoof Francis Fukuyama sprak van het “Einde van de Geschiedenis” omdat er geen redelijk alternatief meer voor het kapitalisme zou zijn. De neoliberalen promootten het kapitalisme met het zogenoemde TINA-argument: “There is no alternative…” In de film Wall Street (1987) vatte de super-kapitalist Gordon Gekko de tijdsgeest samen toen hij zijn gevleugelde woorden uitsprak: “Greed is good!”
In lijn met deze tijdsgeest pleitten neoliberale economen als Friedrich Hayek en Milton Friedman voor méér vrije markt en mínder overheid. Hun ideeën vonden gretig aftrek bij regeringsleiders als Reagan en Thatcher, gevolgd door vele anderen. Alles wat de overheid deed – zoals volkshuisvesting, zorgverzekeringen, publieke diensten als openbaar vervoer, water en energie – dat zou de vrije markt veel efficiënter en goedkoper kunnen. Overheidsbedrijven moesten geprivatiseerd worden, markten gedereguleerd. De belastingen, met name op vermogen en winst, moesten omlaag. Landen die daar niet aan meededen prezen zichzelf uit de markt: zij zagen de multinationals vertrekken naar andere landen die wel de belastingen verlaagden (de “race to the bottom”).
Kortom, het kapitalistische winststreven moest zoveel mogelijk vrij spel krijgen. Volgens het neoliberalisme was het alleen maar goed dat de rijken steeds rijker zouden worden; daar zou uiteindelijk iedereen van profiteren. Hun rijkdom zou namelijk “naar beneden sijpelen” naar de rest van de samenleving (“trickle-down economics”).
Het falen van het neoliberalisme
Zoals we nu allemaal weten vond dit "naar beneden druppelen" van rijkdom niet plaats. Integendeel, de ongelijkheden in rijkdom zijn alleen maar groter en groter geworden, tot het punt zelfs dat nu 1% van de wereldbevolking meer dan 50% van alle rijkdom bezit. Dit terwijl 50% van de wereldbevolking in armoede leeft en bijna 10% daarvan zelfs in extreme armoede. Het neoliberalisme heeft geleid tot een drastisch verzwakking van de werkende klasse tegenover de macht van de kapitalistische klasse. Dit blijkt alleen al uit het feit dat de lonen al tientallen jaren sterk achterblijven bij de stijging van de arbeidsproductiviteit en de bedrijfswinsten.
Het neoliberale beleid van de afgelopen 40 jaar heeft ertoe geleid dat de allerrijkste mensen amper tot geen belasting betalen. Nederland heeft daar zelf een groot aandeel in gehad: door het neoliberale beleid van de VVD is Nederland verworden tot een belastingparadijs voor grote bedrijven en superrijken die zo min mogelijk belasting willen betalen. Nederland staat wat dat betreft op de vierde plek, na de Britse Maagdeneilanden, de Kaaimaneilanden en Bermuda! Op deze manier werkt Nederland belastingontwijking en -ontduiking in de hand. Dit is allemaal geld dat níet wordt geïnvesteerd in groene energie en in sociale voorzieningen als zorg, onderwijs, volkshuisvesting, openbaar vervoer en een fatsoenlijk minimumloon. Terwijl van gewone werknemers wel wordt verwacht dat ze netjes belasting betalen, hoeven de superrijken dat blijkbaar niet te doen.
Daarbij komt dat de liberalisering van de financiële markten alleen maar heeft gezorgd voor instabiliteit en economische crises (zoals de kredietcrisis van 2008). Ook heeft de liberalisering en privatisering van de publieke diensten (zoals zorg, ov, post, water en energie, volkshuisvesting, telefonie, televisie) ze niet efficiënter en goedkoper gemaakt, integendeel. De huidige wooncrisis is daar een duidelijk voorbeeld van.
Zoals gezegd, het neoliberalisme betekende een fundamentele verzwakking van de machtspositie van de arbeidersklasse ten gunste van het kapitaal. Dít is de achterliggende oorzaak van de groeiende onvrede bij mensen en de daaruit volgende kloof tussen burger en politiek. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de onvrede vooral gevoeld wordt bij de traditionele arbeidersklasse, dat wil zeggen de lagere opleidings- en inkomensgroepen in de samenleving (zoals blijkt uit onderzoek door het CBS).
Zij zijn de mensen die het meeste te verduren hebben gehad van de neoliberale transformatie van de maatschappij, de mensen die hun koopkracht alleen maar achteruit hebben zien gaan, die de voedselbanken bezoeken omdat ze anders aan het eind van de maand niks te eten hebben, die geconfronteerd werden met almaar stijgende huren en zorgkosten, die met andere achterstandsgroepen (zoals etnische minderheden) samengepropt worden in arme en verloederde wijken, de mensen wiens positie op de arbeidsmarkt steeds ‘flexibeler’ is geworden (een eufemisme voor het feit dat ze als wegwerp-medewerkers worden behandeld). Het zijn deze mensen die ‒ met een lelijk woord ‒ “de verliezers van de neoliberale globalisering” worden genoemd.
En tot deze groep ‘verliezers’ die buiten de boot valt, behoren ook steeds vaker jongeren. Zoals Ewald Engelen, hoogleraar financiële geografie, in het NRC zei over de opmerkelijke heropleving van het communisme onder millennials: “Ze zijn op allerlei manieren fucked.” Ze gaan gebukt onder torenhoge studieschulden, om vervolgens geen vaste arbeidscontracten meer te kunnen krijgen, waardoor ze ook geen pensioen opbouwen. Ze hebben geen toegang tot de woningmarkt, want daar is alles schaars en onbetaalbaar geworden. En dan worden ze ook nog eens opgezadeld met een aanstormende klimaat- en biodiversiteitscrisis.
Klimaatverandering en kapitalisme
De groeiende klimaat- en biodiversiteitscrisis is inderdaad de kers op de taart van de huidige kapitalistische crisis. Het legt een bom onder de huidige machtsverhoudingen. Oliebedrijven als Shell en Exxon wisten al vanaf de jaren ‘70 dat CO2-uitstoot door de verbranding van fossiele brandstoffen tot een broeikaseffect zou leiden, maar ze hebben er destijds voor gekozen om deze cruciale informatie actief te verdoezelen. En dan is er ook nog de vlees- en zuivelindustrie die voor een groot deel medeverantwoordelijk is voor de klimaatverandering (én voor heel veel dierenleed) maar alle veranderingen richting een duurzaam bedrijfsmodel actief blokkeert. Nu dreigt de opwarming van de aarde binnen enkele tientallen jaren onbeheersbaar te worden en uit te monden in catastrofale klimaatverandering, waardoor het leven op aarde steeds moeilijker zal worden.
De kapitalistische elite zal de klimaatverandering wel uitzingen: zij trekken zich gewoon terug in hun gated communities op de mooiste en veiligste plekjes op aarde, met hun privé-legers om de rest van de mensheid buiten de deur te houden. Een mensheid die zal moeten zien te overleven op een totaal verpeste planeet.
Klimaatverandering is daarmee de ultieme “Verelendung” (Marx). Het zet het conflict tussen de werkende klasse en de kapitalistische klasse op scherp. Klimaatverandering zal ontzettend veel geld gaan kosten, zowel door de schade die het zal veroorzaken als door de enorme investeringen die nodig zijn voor het verduurzamen van de industrie en economie. De kapitalistische klasse heeft uiteraard geen zin om voor die kosten op te draaien en zal daarom proberen om deze kosten af te wentelen op de werkende klasse, die daardoor verder zal verarmen. Dit, zoals gezegd, terwijl 50% van de wereldbevolking nu al in (relatieve) armoede leeft en bijna 10% daarvan zelfs in extreme armoede. Door de corona-pandemie neemt deze armoede zelfs nog verder toe.
Het is duidelijk dat de kosten van klimaatverandering simpelweg niet op de werkende klasse afgewenteld kunnen worden: hier MOET het grootkapitaal het leeuwendeel van de kosten gaan dragen. Dit is niet meer dan rechtvaardig gezien alle neoliberale belastingcadeautjes die er de afgelopen decennia aan de superrijken en het grootkapitaal gegeven zijn.
Het neofascisme van politici als Trump en Baudet
Het neoliberale kapitalisme bevindt zich in een verdiepende crisis, aangedreven door klimaatverandering. In het licht van deze crisis moet de huidige opkomst van het fascisme en het bijbehorende complot-‘denken’ begrepen worden. De parallellen met de opkomst van het fascisme in de jaren ‘30 van de vorige eeuw zijn opvallend. Net als nu bevond het kapitalisme zich toen in een diepe crisis, de Great Depression, waardoor wereldwijd de armoede en maatschappelijke onvrede enorm toenamen. Het fascisme ontstond als een manier om die onvrede te kanaliseren op zo'n manier dat het kapitalistische systeem daardoor niet geraakt werd, namelijk door de onvrede te projecteren op fictieve oorzaken, zoals de nazistische mythe van het Joodse complot.
De huidige complottheorieën hebben precies dezelfde functie: ze projecteren de terechte onvrede van de werkende klasse op fictieve oorzaken, zoals ‘de satanistische pedofielen’ van ‘de linkse elite’. Daardoor blijft de echte oorzaak, het disfunctioneren van het kapitalistische systeem, buiten schot. De huidige complottheorieën zoals QAnon klinken misschien radicaal, maar ze vormen totaal geen bedreiging voor de kapitalistische machtsverhoudingen. Sterker nog, door juist links tot doelwit van deze complottheorieën te maken, beschermt het kapitalisme zich des te beter tegen linkse hervorming. Niet voor niets was ook het fascisme uit de jaren ‘30 rabiaat anti-communistisch. En net als toen hebben ook nu de complottheorieën een uitgesproken antisemitisch karakter, bijvoorbeeld als ze zich richten op de Joodse miljardair George Soros. De nazi-mythe van het Joodse complot leeft voort in het huidige complot-‘denken’.
Het fascisme is van nature anti-democratisch. Het gaat uit van de cultus van de Sterke Leider en heeft geen vertrouwen in de democratie als hét middel tot collectieve probleemoplossing. In dat kader moet de bizarre verering voor Donald Trump (met name in QAnon) begrepen worden, alsook diens totaal ongefundeerde aanklachten van verkiezingsfraude door de Democraten in de VS. Het ontstaan van informatie-bubbels en de massale verspreiding van desinformatie en nepnieuws door sociale media als Facebook dragen bij aan deze ondermijning van de democratie. Dit alles speelt het opkomende fascisme in de kaart.
Ook hier zien we de funeste invloed van het grootkapitaal, in de vorm van multinationals als Google en Facebook die bereid zijn om de data van hun gebruikers aan de hoogste bieder te verkopen. Door middel van gepersonaliseerde newsfeeds op bijvoorbeeld Facebook kan het grootkapitaal verkiezingen grootscheeps manipuleren, zoals we hebben gezien bij de door Cambridge Analytica ondersteunde verkiezingscampagne van de miljardair Trump in 2016. Zo zien we hoe het grootkapitaal rechtstreeks bijdraagt aan de huidige opkomst van het fascisme.
Zoals altijd gaat ook nu de opkomst van het fascisme gepaard met diverse vormen van discriminatie, zoals racisme, vreemdelingenhaat, antisemitisme, seksisme en LHBTI-haat. Met name het geweld tegen LHBTI-mensen loopt de spuigaten uit en moet NU gestopt worden. Dergelijke discriminatie-vormen zijn de verdeel-en-heersstrategieën van het kapitalistische systeem. Immers, hoe meer de werkende klasse onderling verdeeld is, hoe minder ze in staat is om een gezamenlijke vuist te maken tegen de ware uitbuiters, de groot-kapitalisten.
Nieuwe vormen van kapitalistische slavernij: Schulden en verslaving
In het kapitalisme draait alles om de winsthonger van de kapitalistische klasse; daaraan worden de rest van de samenleving én de natuur ondergeschikt gemaakt. Naast de traditionele vorm van uitbuiting, waar mensen óf voor een hongerloontje moeten werken óf werkloos zijn (loonslavernij), ontwikkelt het huidige kapitalisme nieuwe vormen van afhankelijkheid om de werkende klasse des te beter uit te kunnen buiten. Schulden en verslaving spelen daarin een centrale rol.
Immers, de beste werker is een werker met schulden; die zal namelijk extra hard werken om zijn of haar schulden af te kunnen betalen. Wereldwijd nemen de schulden van de werkende klasse dan ook hard toe, onder andere door het grote gemak waarmee banken en andere commerciële kredietverstrekkers leningen verstrekken. Zo bezien vallen onder de werkende klasse ook de kleine ondernemers en boeren die schulden bij hun bank hebben: zij werken eigenlijk voor de bank die feitelijk de eigenaar van hun bedrijf is. Overigens draagt de Nederlandse staat zelf bij aan deze schuldenslavernij door middel van het ‘leenstelsel’ (beter gezegd: schuldenstelsel) in het hoger onderwijs, waardoor afgestudeerden hun werkzame leven ingaan met een enorme studieschuld. Zo worden jonge mensen meteen al tot slaafse werkers gemaakt.
Ook door middel van verslaving houdt het kapitalisme de werkende klasse in zijn greep. Immers, de beste consument is een verslaafde consument. Wereldwijd nemen de verslavingen dan ook sterk toe. En dan gaat het niet alleen om de traditionele verslavingen als alcoholisme, sigaretten- en drugsverslaving. Er worden geheel nieuwe vormen van verslaving aangeboord, bijvoorbeeld aan opioïde pijnstillers (een ware epidemie in de VS) en aan andere ‘medicijnen’, aan sociale media zoals Facebook, aan gamen, aan online gokken, aan seks en aan ongezond voedsel. Zo creëert het kapitalisme een heel leger van slaafse consumenten. Schulden en verslaving zijn de nieuwste vormen van kapitalistische slavernij. Zo pleegt het kapitalisme roofbouw op de psychische en lichamelijke gezondheid van de werkende klasse.
De taak van Links: Alternatieven voor het kapitalisme
De conclusie is duidelijk: het kapitalistische systeem faalt en dreigt in catastrofale klimaatverandering, fascisme en mondiale chaos uit te monden. Hier ligt DE taak van de linkse politiek: het keren van het tij door een radicaal sociaal en groen alternatief voor het kapitalisme te formuleren – en het enthousiasmeren van de kiezers voor dat alternatief. De afgelopen jaren is daar helaas weinig van gekomen. Kiezers laten de linkse partijen grotendeels ‘links’ liggen. Was de traditionele arbeidersklasse van oudsher de electorale achterban van links, nu is dat heel anders. Bij de landelijke verkiezingen van maart 2021 hebben de lagere opleidings- en inkomensgroepen vooral rechts-populistisch gestemd (PVV, FvD, JA21), terwijl de linkse partijen (PvdA, GL en SP) juist fors zijn leeggelopen.
Hoe kan dat? Ook hiervoor moeten we kijken naar de opkomst van het neoliberalisme begin jaren ‘90 van de vorige eeuw en dan vooral naar het feit dat veel linkse partijen de neoliberale retoriek overnamen; daarmee vervreemden deze partijen zich van hun traditionele achterban en dat wreekt zich nu. Ook dit is een proces geweest dat zich niet alleen in Nederland maar in alle Westerse landen heeft afgespeeld. De linkse partijen ‒ zoals met name de Britse Labour Party onder Blair ‒ zagen geen electorale toekomst meer in het ‘ouderwetse socialisme’ en bekeerden zich daarom tot het neoliberalisme.
In Nederland besloot de PvdA haar “ideologische veren af te schudden” (zoals Wim Kok het destijds in een toespraak zei) en het neoliberalisme te omarmen. In 1994 ging de PvdA zelfs regeren met haar aartsvijand, de VVD, in Paars 1, wat achteraf gezien een historische fout was. Zoals gezegd, op deze manier vervreemden de linkse partijen zich van hun achterban, de traditionele arbeidersklasse. Door de neoliberale transformatie van de maatschappij voelden zij zich niet alleen in de steek gelaten door de overheid, maar met name ook door links. Dat verklaart de grote afkeer van “de linkse elite” die nu onder grote delen van de arbeidersklasse leeft. De linkse partijen hebben ‒ door in de jaren ‘90 de neoliberale retoriek over te nemen ‒ de arbeidersklasse in de armen van het fascistoïde rechts-populisme gedreven.
Kortom, links heeft iets goed te maken. Links moet definitief breken met het neoliberalisme en mensen hoop geven door een duidelijk alternatief voor het huidige kapitalisme te formuleren, een radicaal sociale en groene samenleving. Een samenleving waar de welvaart eerlijk wordt verdeeld, waar geen bizarre ongelijkheden zijn tussen rijk en niet-rijk, waar je kunt zijn wie je wil zijn, zonder racisme of enige andere vorm van discriminatie, en met respect voor de natuur waar we allemaal van afhankelijk zijn.
Wil je meediscussiëren over de crisis van het kapitalisme en de noodzaak van een radicaal sociaal en groen alternatief? Doe dan ook mee met het Discussieplatform Antikapitalisme op Facebook: https://www.facebook.com/groups/discantikap
No comments:
Post a Comment