De antwoorden van het antiglobalisme: Van Seattle tot Porto Alegre

 Verschenen in: Grenzeloos, 3-2-2002

Recensie van: Barrez, Dirk. De antwoorden van het antiglobalisme: Van Seattle tot Porto Alegre. Mets & Schilt uitgevers, Amsterdam, september 2001. ISBN 90-5466-789-3.

De Belgische schrijver, documentairemaker en journalist Dirk Barrez heeft met dit boek een waardevolle bijdrage geleverd aan de discussie over de neoliberale globalisering en de kritiek daarop door de antiglobaliseringsbeweging. Het boek geeft antwoord op het verwijt dat standaard aan de anti-globaliseringsbeweging wordt gericht, namelijk dat haar kritiek op de neoliberale ‘wereldorde’ vrijblijvend is omdat zij niet in staat is een alternatief te formuleren. Dat is natuurlijk onzin: binnen de beweging wordt volop over alternatieven nagedacht. En het is de verdienste van Barrez deze alternatieven in zijn boek uiteen te zetten.

Barrez ontwikkelt ‘de antwoorden van het anti-globalisme’ aan de hand van een verslag van het World Social Forum dat eind januari 2001 voor het eerst plaatsvond in het Braziliaanse Porto Alegre, als tegenhanger van het tegelijkertijd plaatsvindende World Economic Forum in het Zwitserse Davos. Waar in Davos jaarlijks de politieke en economische elite samenkomt om zich te beraden over de verdere uitverkoop van de wereld, daar kwamen in Porto Alegre duizenden anti-globalisten bijeen om te discussiëren over wat er mis is met de neoliberale wereldorde en vooral over hoe het dan wel moet. Wat het lezen van dit boek zo leuk maakt is dat Barrez erin geslaagd is om de sfeer van Porto Alegre over te brengen, de hoop en het enthousiasme van de deelnemers, zo mooi uitdrukt in de slogan van het Forum: “Een andere wereld is mogelijk!” Vooral omdat Barrez zijn betoog opbouwt aan de hand van de vele interviews die hij in Porto Alegre heeft afgenomen, zodat veel deelnemers zelf aan het woord komen, waaronder kopstukken van de beweging als Naomi Klein, Walden Bello van Focus on the Global South, Sylvia Borren van de Novib, Bernard Cassen van Attac en vele anderen.

Wat in het boek opvalt is de eensluidendheid van de antwoorden die in Porto Alegre te beluisteren vielen - opvallend omdat zij haaks staat op de veelvormigheid die meestal als kenmerkend voor de beweging wordt genoemd. Alle antwoorden cirkelen eigenlijk om één en dezelfde kern, het idee van lokale autonomie op zowel politiek, cultureel als economisch vlak. De steeds weer terugkerende kritiek op de neoliberale globalisering is dat zij individuele burgers in toenemende mate de macht over hun eigen leven - over hun werk, eten, omgeving, kleding - ontneemt en overdraagt aan een klein aantal, slechts op winst beluste multinationals. Het centrale idee in Porto Alegre is om deze ontwikkeling te keren, om de politieke, economische en culturele macht bij de mensen zelf en hun lokale gemeenschappen te leggen. Illustratief is Walden Bello’s idee van de thuismarkt-economie, dat als een rode draad door het boek van Barrez loopt: lokale gemeenschappen zouden het recht moeten hebben om hun economieën af te schermen van de ‘vrije wereldmarkt,’ zeker als het gaat om voedselproductie (zgn. voedselsoevereiniteit), arbeidersrechten en ecologische duurzaamheid.

Met succes weet Barrez de mythes van het neoliberalisme te debunken. Om de kritiek van de anti-globalisten te pareren, wijzen neoliberale ideologen altijd weer naar het Westen en ‘Aziatische Tijgers’ als Zuid-Korea, Taiwan en Singapore, waar het openstellen van de economie voor de wereldmarkt verantwoordelijk voor economisch succes zou zijn geweest. Maar Barrez maakt duidelijk dat deze landen hun economisch succes vooral danken aan het feit dat hun economieën slechts aan de industriële export-kant voor de wereldmarkt werden geopend; import en landbouw bleven doelbewust aan sterk protectionistische regelgeving onderworpen. Dat is de hypocrisie van Westerse landen, om aan huidige ontwikkelingslanden op te leggen wat zij zelf ten gunste van hun eigen economische ontwikkeling hebben vermeden.

Helaas heeft Barrez, net als veel andere zgn. politiek correcte intellectuelen, een blinde vlek voor het marxisme, dat bij hem slechts verschijnt als een verouderde, zelfs totalitaire ideologie. In navolging van Bernard Cassen spreekt Barrez over de neoliberale verabsolutering van de economie als een ‘primair marxisme’. (p.75) De suggestie is natuurlijk het aloude misverstand dat marxisten alles tot de economie zouden willen reduceren! Het tegendeel is waar: marxisten willen juist de dictatuur van de economie opheffen om deze weer dienstbaar aan de mens te maken, om zo het Rijk der Noodzaak in het Rijk der Vrijheid te veranderen!

Deze blinde vlek verhindert Barrez in te zien dat als hij de ‘antwoorden van het antiglobalisme’ presenteert, hij slechts beproefde inzichten van het marxisme repeteert. Zo verklaart Barrez in navolging van de Franse filosoof François Houtart niet tegen vrijhandel per se te zijn, maar wel tegen de huidige ‘vrije markt,’ omdat deze gebaseerd is op de ongelijke machtsverhouding tussen kapitaal en arbeid, alsof dat een nieuw inzicht is. Het is echter de kern van Marx’ kritiek op het kapitalisme! Ook de ideeën van economische autonomie en de thuismarkt-economie lijken verdacht veel op traditionele eisen van het marxisme: (1) productiemiddelen in handen van de arbeiders zelf en (2) produceren voor de bevrediging van behoeften in plaats van winst.

Marxistisch is ook het argument dat Barrez inbrengt tegen mensen als Naomi Klein die om lokale autonomie te bereiken, elke vorm van wereldwijde centrale organisatie willen afwijzen. “Want deze beweging draait om zelfbeschikking,” zegt Naomi Klein, “en dan moet je je niet hiërarchisch gaan organiseren en een eenheidsideologie formuleren.” (p.224) Terecht brengt Barrez daartegen in dat om het ideaal van lokale autonomie te realiseren, mensen over heel de wereld moeten samenwerken tegen het mondiale kapitalisme, wat onmogelijk is zonder centrale organisatie. Dat Barrez daarmee het argument van Marx en Engels tegen het anarchisme herhaalt, vertelt hij er niet bij. Helaas houdt Barrez zijn crypto-marxisme niet consequent vol: in plaats van in revolutie gelooft Barrez nog in hervorming van het kapitalisme.