Zijn we niet allemaal de gevangene van ons eigen bewustzijn? Geen twee mensen zijn immers hetzelfde en daarom ervaart ieder mens de wereld op z’n eigen unieke wijze. “De wereld is mijn waarneming”, zo kan ieder van ons stellen. Wordt er ergens een symfonie uitgevoerd, dan horen alle aanwezigen hun eigen versie. In zekere zin klinken er dan net zoveel verschillende uitvoeringen als dat er mensen in het publiek en in het orkest zitten…
En toch – en dat is een groot filosofisch raadsel – leven we allemaal samen in dezelfde wereld: we komen elkaar tegen op straat, in de winkel, op het werk, de sportclub, in de Tweede Kamer. We leven op dezelfde planeet en worden geconfronteerd met dezelfde maatschappelijke problemen, zoals oorlog, inflatie, armoede, klimaatverandering – problemen die we alleen samen kunnen oplossen. En dat kunnen we alleen als we het ook eens zijn óver die gedeelde wereld. Als iedereen gevangen blijft in z’n eigen privé-bewustzijn, levend in z’n eigen privé-wereld, dan kunnen we het democratische proces van collectieve probleemoplossing wel op onze buik schrijven.
Dit confronteert ons met een belangrijk probleem dat filosofen al eeuwenlang bezighoudt: hoe rijmen we de onvermijdelijke subjectiviteit van het bewustzijn met het feit dat we in een gedeelde objectieve wereld lijken te leven? Enerzijds kan ik niet buiten de cirkel van mijn bewustzijn stappen: de wereld blijft altijd míjn waarneming ervan. Anderzijds moet ik die schijnbaar onmogelijk sprong toch wagen als ik met anderen wil samenleven – ja, in zekere zin heb ik die sprong altijd al gewaagd, aangezien ik mijzelf ín de wereld aantref, een wereld die ik met anderen deel. “De wereld zit in mijn hoofd, maar mijn lichaam zit in de wereld”, zo formuleerde de Amerikaanse schrijver Paul Auster deze paradox kort en bondig.
Dit is zo’n punt waarop abstracte filosofie en concrete actualiteit op verrassende wijze samenkomen. Want is de spanning tussen subjectief bewustzijn en objectieve werkelijkheid, tussen privé-wereld en gedeelde buitenwereld, niet precies de crux van de grote problemen van onze tijd? Is dit niet waar het om gaat in de huidige “bubbelficatie” van de samenleving, waarbij steeds meer mensen zich terugtrekken in de bubbel van het eigen gelijk, in de eigen ‘bewustzijnsbubbel’ zogezegd? De Russen en het Westen, de ‘complotwappies’ en de ‘sheeple’, links en rechts, de Israëli’s en de Palestijnen, de ‘klimaatwappies’ en de ‘klimaatontkenners’, de haves en de have-nots – iedereen zit in z’n eigen informatiebubbel, wereldbeeld, comfortzone, getto of gated community. Echte communicatie, dwars door bubbelwanden heen, vindt nog maar zelden plaats.
We leven dan ook, volgens sommigen, in het post-truth-tijdperk, waarin er niet meer één gedeelde waarheid over één gedeelde werkelijkheid is (zo die er ooit was). Er zijn geen feiten, alleen maar interpretaties; dat zei Friedrich Nietzsche al. De Amerikaanse Übermensch Donald Trump maakte daarvan: er zijn geen feiten meer, alleen nog “alternatieve feiten”. De poging om buiten de “cirkel van het bewustzijn” te stappen en contact te maken met anderen in een gedeelde wereld, lijkt hier definitief mislukt. Vaarwel democratie, vaarwel collectieve probleemoplossing!
Maar is deze spanning tussen binnen en buiten niet ook precies het dieperliggende probleem achter klimaatverandering en de bredere ecologische crisis? Niet alleen in die zin dat ‘de waarheid’ over klimaatverandering omstreden is of zelfs onmogelijk vastgesteld kan worden in een post-truth-universum vol met alternatieve feiten, deep fakes en complottheorieën. Maar ook in die zin dat juist de reële scheiding tussen binnen- en buitenwereld historisch gezien de grote aanjager is geweest van het broeikaseffect en de opwarming van de aarde. Dat wil zeggen: juist omdat het rijkere deel van de mensheid zich steeds meer heeft teruggetrokken in luxueuze ‘binnenwerelden’ – van woningen, kantoren en winkelcentra tot all-inclusive vakantieresorts en ommuurde natiestaten (of in ons geval “fort Europa”) – wordt de buitenwereld steeds warmer.
Immers, om de luxe van al die binnenwerelden op het gewenste peil te houden (en dat wil voor verwende burgers zeggen: op een steeds hóger peil), moet de economie draaiende gehouden worden, een economie die sinds de Industriële Revolutie grotendeels op fossiele brandstoffen draait. Kortom, onze binnenwerelden stoten de CO2 uit die onze buitenwereld opwarmt. En natuurlijk moeten we dit breder trekken: het gaat niet alleen om fossiele brandstof maar ook om alle andere grondstoffen en de plantaardige en dierlijke ‘middelen’ die we nodig hebben om onze consumentistische behoeften te bevredigen – met problemen als milieuvervuiling, bodemuitputting, ontbossing, overbevissing en dierenleed in de bio-industrie tot gevolg. Het comfort van onze binnenwerelden gaat letterlijk ten koste van het leven daarbuiten.
Dat simpele feit werd de afgelopen zomer treffend geïllustreerd door wat de “airco-paradox” is gaan heten: de extreme hittegolven die grote delen van Amerika, Europa en Azië teisterden, zorgden voor een run op airco’s, maar juist het gigantische energieverbruik van die airco’s warmt de aarde nog verder op. Het is een simpele natuurwet: je kunt de ene ruimte niet verkoelen zonder een andere ruimte op te warmen. Juist de kunstmatige verkoeling van ons binnenklimaat leidt tot een steeds warmer buitenklimaat – waardoor er nog meer airco’s nodig zijn! Een vicieuze cirkel die maar op één manier kan eindigen: een global meltdown oftewel de “hittedood” van de menselijke beschaving op aarde.
Ténzij we uit die cirkel weten te stappen. Maar dat kan alleen als we uit de besloten cirkels van onze comfortabele bubbels durven stappen, inclusief de cirkel van het eigen bewustzijn, en opnieuw leren om samen te leven in de gedeelde buitenwereld van het aardse ecosysteem. Een buitenwereld die tevens ons oudste binnenwereld is, de schoot immers van al het leven op aarde.
No comments:
Post a Comment