Een van de interessantste – en meest actuele aspecten – van Marcuses analyse van de “eendimensionale maatschappij” is zijn visie op de “irrationele rationaliteit” ervan. De eendimensionale maatschappij wordt volgens Marcuse volledig beheerst door (instrumentele) rationaliteit – door technologie en wetenschappelijke kwantificatie, door efficiency-denken en de monetarisering van alle waarden (als ergens geen prijskaartje aan gehangen kan worden, dan is het waardeloos), en door de exclusieve focus op economische groei en winstmaximalisatie – met als uitkomst een kille, keiharde maatschappij die door en door irrationeel is.
De “meest onpartijdige aanklacht” aan dovemansoren gericht
In die zin zegt Marcuse: “Het samengaan van toenemende productiviteit en toenemende vernietigingskracht, het roekeloos omgaan met de mogelijkheid van de totale vernietiging [...], het in stand houden van ellende tegenover ongekende rijkdom, vormen de meest onpartijdige aanklacht – ook al zijn ze niet de raison d’être van deze maatschappij, maar slechts haar bijproduct: haar verregaande rationaliteit, die de efficiëntie en de groei drijft, is zelf irrationeel.” (Marcuse 2023: 27) Deze irrationaliteit van de heersende orde – die zo duidelijk blijkt uit de “valse behoeftes” van het consumentisme, de verspillende planned obsolescence van producten, de grootschalige industriële vervuiling van het milieu en vernietiging van de natuur, de constante dreiging van een allesverwoestende kernoorlog (tijdens de Koude Oorlog) – deze irrationaliteit vormt, zoals Marcuse zegt, “de meest onpartijdige aanklacht”.
Het is desalniettemin een aanklacht die aan dovemansoren is gericht, omdat in de eendimensionale maatschappij rationaliteit en irrationaliteit onontwarbaar met elkaar verstrengeld zijn. Daardoor kunnen belangrijke mannen met stropdassen elk negatief aspect goedpraten als zijnde ‘nou eenmaal noodzakelijk voor onze veiligheid en welvaart’. Daartegen protesteren is leuk als je jong bent, maar als volwassene – met een drukke baan, een hypotheek, studerende kinderen en twee auto’s voor de deur – weet je wel beter. Vandaar het gezegde: “Als je jong bent en niet links, dan heb je geen hart. Maar ben je als volwassene nog steeds links, dan heb je geen verstand.” In de eendimensionale maatschappij sluiten hart en verstand elkaar uit: wie verstandig is, accepteert de harteloosheid van dit systeem als een noodzakelijk kwaad. Aldus Marcuse: “binnen en tegenover de dodelijk efficiënte organisatie van de hedendaagse welvaartsmaatschappij doet niet alleen het radicale protest zelf belachelijk, kinderlijk en onvolwassen aan, maar ook de pogingen om dat protest onder woorden te brengen, het te formuleren en te beargumenteren.” (Marcuse 2022: 26)
Vernietiging van de natuur? Onze industrie heeft toch grondstoffen nodig. Dreigende kernoorlog? Het is juist de Mutually Assured Destruction die nucleaire grootmachten van oorlog afhoudt (de zogenoemde MAD-doctrine). Verspilling door planned obsolescence? Nodig voor de winstgevendheid van bedrijven en daarmee voor de werkgelegenheid. Ongelijkheid tussen arm en rijk? Goed voor de competitieve, hardwerkende en innoverende “spirit of capitalism” – een typisch neoliberaal punt, dat bijvoorbeeld door Boris Johnson werd gemaakt toen hij nog burgemeester van London was en door een interviewer werd geconfronteerd met de groeiende ongelijkheid in zijn stad: “Ik geloof niet dat economische gelijkheid mogelijk is. Sterker nog, een mate van ongelijkheid is essentieel voor de geest van afgunst en het ‘keeping up with the Joneses’. Afgunst en hebzucht zijn waardevolle stimulansen voor economische activiteit.” (The Guardian 27-11-2013)
De madness van de MAD-doctrine
Het is precies deze onontwarbare verstrengeling van instrumentele rationaliteit en irrationaliteit die de moderne welvaartsmaatschappijen eendimensionaal maakt: omdat elk negatief gevolg (vervuiling, ongelijkheid, oorlogsdreiging etc.) als rationeel noodzakelijk of op z’n minst als technisch oplosbaar wordt opgevat, is geen enkel negatief gevolg voldoende om mensen aan het systeem als geheel te doen twijfelen. Integendeel: omdat de problemen die het systeem veroorzaakt alleen eendimensionaal dwz. binnen het systeem zelf opgelost kunnen worden, groeien juist de grootste problemen steevast uit tot de grootste stimulansen van het systeem. In die zin zegt Marcuse in de openingszin van De eendimensionale mens: “Dient de dreiging van een atoomramp die het menselijk ras zou kunnen uitroeien niet ook ter bescherming van de krachten die dit gevaar in stand houden? De inspanningen om een dergelijke catastrofe te voorkomen, overschaduwen het zoeken naar de mogelijke oorzaken ervan in de hedendaagse industriële samenleving.” (Marcuse 2023: 23)
De dreiging van een nucleaire holocaust tijdens de Koude Oorlog had haar wortels in de irrationele tegenstelling tussen twee onderdrukkende systemen: westers kapitalisme en Sovjet-communisme – zoals Thijs Lijster zegt: “tussen twee systemen die beide gebaseerd zijn op ontmenselijking en uitputting van de natuur” (Lijster 2023: 16). Maar in plaats dat deze dreiging van totale vernietiging aanleiding gaf om de tegenstelling te problematiseren (bijvoorbeeld door de derde optie van een klassenloze markteconomie), leidde zij er juist toe dat de tegenstelling verhardde en uitmondde in een waanzinnige wapenwedloop, waarin beide kampen uiteindelijk genoeg kernwapens hadden om al het leven op aarde te vernietigen (de ‘madness’ van de militaire MAD-doctrine). En zoals Marian Donner terecht opmerkt, als we in het bovenstaande citaat van Marcuse het woord “atoomramp” vervangen door “klimaatramp”, wordt de blijvende actualiteit van Marcuses analyse in één klap duidelijk (zie Donner 2022: 25).
Kapitalisme en klimaatverandering
Want ook voor de huidige en in rap tempo escalerende klimaatcrisis gelden de woorden van Marcuse: “De inspanningen om een dergelijke catastrofe te voorkomen overschaduwen het zoeken naar de mogelijke oorzaken ervan in de hedendaagse industriële samenleving.” Toegegeven: inmiddels is genoegzaam bekend dat de verhitting van de aarde veroorzaakt wordt door de menselijke uitstoot van broeikasgassen, bovenal door de verbranding van fossiele brandstoffen (waarbij het broeikasgas CO2 vrijkomt). Daarom wordt er nu door overheden en bedrijven met veel tamtam ingezet op de “groene transitie” naar “duurzame energiebronnen”. In die zin is er officieel zeker aandacht voor de oorzaken van klimaatverandering. Maar, en dat is waar Donner op doelt, de moverende achterliggende oorzaak – namelijk het extractieve karakter van het kapitalistisch systeem als zodanig – wordt niet ter discussie gesteld. Integendeel, de escalerende klimaatcrisis is juist aanleiding tot verdere uitbouw van dat extractieve systeem, precies omdat de oplossingen voor de crisis alleen binnen het systeem gezocht kunnen worden.
Het systeem blijft steken in techno-fixes. Denk aan de ‘schone’ elektrische auto’s die geen CO2 uitstoten, maar waarvan de batterijen wel het metaal lithium vereisen; als iedereen overschakelt op een elektrische auto of fiets, zal de wereldwijde natuurverwoesting door de benodigde lithium-mijnbouw gigantisch zijn. Of denk aan de diverse vormen van geo-engineering die bedacht worden om het klimaatprobleem op te lossen. Zoals het zonlicht dimmen door met vliegtuigen grote hoeveelheden stofdeeltjes in stratosfeer te brengen. Of kunstmatig regen opwekken door, zoals China doet, raketjes met chemische stoffen in de wolken te schieten. Of door massaal over te schakelen op kernenergie om de CO2-uitstoot naar nul te krijgen. We bestrijden dan de ene ramp door een andere ramp voor te bereiden (nucleair afval blijft duizenden jaren dodelijk radioactief).
Ultieme klimaatadaptatie: vluchten naar Mars
En dat is dan nog in het gunstigste geval, als er überhaupt wordt nagedacht over de oorzaken achter klimaatverandering en de (technische) oplossingen daarvoor. Er zijn namelijk ook genoeg krachten in het systeem – primair de overweldigende belangen van de fossiele industrie – die pertinent níet af willen van fossiele brandstoffen en olie-gebaseerde producten als plastic, en die ‘problemen’ als klimaatverandering en plastic soup in de oceanen dan maar ‘op de koop toe’ nemen. Vanaf de industriële revolutie eind 18e eeuw heeft de motor van de kapitalistische winstmachine altijd gedraaid op fossiele brandstoffen, en die motor moet wél blijven draaien, nu en in de toekomst, anders ‘stort het systeem in’ (lees: anders maken multinationals niet genoeg winst, en dat vinden de aandeelhouders niet leuk). Tegenover de officiële inzet op duurzame energie staat daarom de even officiële inzet op wat men met een mooi eufemisme “klimaatadaptatie” noemt, wat feitelijk neerkomt op de cynische boodschap: klimaatverandering is onvermijdelijk, leer er maar mee leven. Verhoog de dijken maar tegen de stijgende zeespiegel en koop maar een airco om het hoofd koel te houden.
Aan het extreme uiteinde hiervan staan de rijkste mannen ter wereld, Bezos en Musk die van gekkigheid niet weten wat ze met hun miljarden aan moeten en daarom maar – als verveelde verwende jongetjes – hun eigen ruimtevaartprogramma’s opzetten, naar eigen zeggen ‘om de mensheid te redden’ van de onvermijdelijke klimaat- en eco-catastrofe (zie Donner 2022a: 23). “We zijn bezig om deze aarde te vernietigen”, zei Bezos. Dus tja, als de mensheid wil overleven, dan móeten we wel de ruimte in (waarbij “de mensheid” blijkbaar wordt gereduceerd wordt tot de superrijken die een ‘one-way ticket’ voor een raket van Bezos kunnen betalen). “Een levensverzekering”, noemt Musk zijn beoogde Marskolonie. Dat zij met elke gelanceerde raket zo’n 300 ton CO2 de atmosfeer inpompen, en zo een aanzienlijke bijdrage leveren aan dezelfde klimaatcatastrofe waarvan zij ‘de mensheid’ willen redden, vormt de perfecte illustratie van de “irrationale rationaliteit” die volgens Marcuse wezenlijk is voor de eendimensionale maatschappij.
Gebruikte literatuur
– Donner, Marian (2022a), De grote weigering. Amsterdam: Prometheus Nieuw Licht.
– Lijster, Thijs (2023), “Voorwoord” bij Marcuse (2023), pp. 7-21,
– Marcuse, H. (2022), Eros en cultuur: Een filosofische bijdrage tot het werk van Freud. Utrecht: Erven J. Bijleveld.
– Marcuse, H. (2023), De eendimensionale mens: Studie over de ideologie van de geavanceerde industriële samenleving. Amsterdam: Atheneum-Polak & Van Gennep.
No comments:
Post a Comment